CZY ZAKOPANE JEST ŁADNE?

Na myśl o Zakopanem w głowie wizualizuje się iście sielankowy obrazek: drewniane chaty na soczystej zieleni traw, dorożki sunące uliczkami, majestatyczne turnie w tle. I tak powinno być, ale… Już na pierwszy rzut oka w tym obrazku coś zgrzyta. Pomiędzy zabytkowe chałupy powtykane są ohydne budynki, soczyste trawniki zastąpiono kostką brukową, a ulicami suną głównie auta, jak to w mieście. Jeden element tego obrazka trwa niestrudzenie –  piękne góry jak stały, tak stoją, owszem, ale same przecież wszystkiego nie załatwią. Zasłużyły sobie na obecną oprawę?

Wróćmy więc do zasadniczego pytania. Aby rozpatrywać urodę Zakopanego, powinniśmy choćby pobieżnie orientować się w jakie sukienki stroiło się dawniej. Wiedzieć co jest lokalne, tradycyjne, pierwotne i będące podstawą do dalszego rozwoju, a co jest niestylowe, szpetne, obce i wciśnięte z głupoty, ignorancji lub zachłanności.

TRADYCYJNA ZABUDOWA

Jak wiadomo tradycyjna zabudowa Podhala drewnem stoi i bynajmniej nie wynika to z góralskiego poczucia estetyki czy świadomości, że drewniana zabudowa świetnie wkomponuje się w górski krajobraz, a po latach będzie wabić urzeczonych turystów. Nie. Drewniany budulec, jakkolwiek by nie był piękny i ozdabiany, wynikał z biedy.

Drzew na Podhalu pod dostatkiem, ale górale i tak nie mogli pozwolić sobie na jakiekolwiek marnotrawienie materiałów, więc domy budowali z tzw. płazów. Pień drzewa przecinali na pół, z takiej połówki odcinali jeszcze po desce z każdej strony, uzyskując w ten sposób trzy płazy. Te lepsze, czyli płaskie, wykorzystywali do izby reprezentacyjnej, zwanej białą (my cepry nazywamy to salonem, tudzież pokojem gościnnym), te gorsze (półokrągłe) szły na izbę czarną, w której gnieździła się cała rodzina. Wszelkie płazy trzeciego sortu (tzw. trzeciaki) wykorzystywano do podłóg czy budynków gospodarczych.

Teraz uwaga, stare podhalańskie budynki budowano bez użycia gwoździ! Jakim cudem nie waliły się jak domki z kart? Ano płazy ładnie na siebie nachodziły, a dzięki układaniu najgrubszych elementów u dołu ściany delikatnie pochylały się ku sobie, tworząc stabilną konstrukcję. Jeśli powstały jakieś szpary, były zapychane również drewnem (!), tzw. wełnianką, czyli cieniutkimi drewnianymi ścinkami. Jeszcze wcześniej używano do tego zwykłego mchu leśnego. Troszkę wiedzy i kawał, który przed laty był dla mnie niezrozumiały, teraz nabrał sensu:

Ceper pyta górala:

-Góralu, a jaki macie zawód?

-Mechoptyk – hardo odpowiada góral.

-A co takiego robisz?

-Optykam szpary domu mchem.

To co jednak najbardziej rzuca się w oczy w podhalańskim budownictwie to dachy. Dawno, dawno temu, gdy po raz pierwszy jechałam do Zakopanego, właśnie one zwróciły moją uwagę, bo oto nagle znalazłam się w krainie spadzistych dachów, tak różnych od tych z rodzinnych okolic. Legenda głosi, że nawiązują one swym wyglądem do tatrzańskich szczytów. Romantyczne, co nie? Prawda jest banalna, po prostu dzięki swej konstrukcji, dach chroni dom przed halnym i nie pozwala na zbieranie się śniegu, który zimą spada na Podhalu tonami!

KUPA ŚMIECI, PRZYNIESIONA WIATREM ZE ŚWIATA

Spore zmiany nadeszły w drugiej połowie XIX wieku, kiedy to w kurortach Polski królował styl naśladujący architekturę alpejskich miejscowości. Kilka takich modnych obiektów powstało i pod Giewontem. Podobno dla wygody obytych w świecie kuracjuszy, którzy już wtedy przybywali do Zakopanego, okrzykniętego przecież Stacją Klimatyczną.

W 1886 roku w podgiewontowskiej osadzie pojawił się Stanisław Witkiewicz, skierowany na leczenie przez Tytusa Chałubińskiego, dziś znany wszystkim  jako „ojciec stylu zakopiańskiego”. Zaczął jak trza było, od poznania Podhala i jego tradycyjnej zabudowy. Nowomodne budownictwo zdecydowanie nie przypadło mu do gustu, skwitował to tak: „kupa śmieci, przyniesiona wiatrem ze świata”. Postanowił działać i ratować Zakopane od zachodnich wpływów.

STYL ZAKOPIAŃSKI

Kurne góralskie chaty nie zaspokajały potrzeb wciąż rosnącej liczby przybyszów, a wielkie sanatoria budowane na kształt tych alpejskich nie przystawały do regionalnej zabudowy. Witkiewicz znalazł złoty środek i zaprojektował pierwszy budynek łączący wygody dużego domu z tradycyjnymi rozwiązaniami stosowanymi na Podhalu od wieków. Mowa o Kolibie na ul. Kościeliskiej 18, w której utworzono Muzeum Stylu Zakopiańskiego. Bilet wstępu kosztuje 7 zł i nie żałujcie ani złotówki, bo w tej jednej willi zgromadzono niezliczone ilości starych, bogato zdobionych mebli, przedmiotów codziennego użytku i ozdób. Aż miło popatrzeć!

Co ciekawe, Witkiewicz nie był z wykształcenia architektem, lecz malarzem, ale we współpracy z góralskimi cieślami stworzył styl zakopiański: on wymyślał i kreślił, oni przenosili projekt w rzeczywistość. I to bez zaczarowanego ołówka! 😉 Wkrótce zrealizowano kolejne projekty:  Dom pod Jedlami na Kozińcu dla rodziny Pawlikowskich (M. Samozwaniec była związana z tą rodziną i w książce „Maria i Magdalena” uchyla kilka arcyciekawych historyjek związanych z tym domostwem oraz całym Zakopanem), Willa Oksza (obecnie Galeria Sztuki XX wieku) na ul. Zamoyskiego 25, czy słynny kościółek na Jaszczurówce.

A czym dokładnie charakteryzuje się styl zakopiański? Witkiewicz stworzył wzorzec przestronnej i wygodnej willi, która zachowując tradycyjny podhalański charakter z powodzeniem służyła turystom. I tak, budowano dom piętrowy na podmurówce, ale ściany powstawały nadal z drewnianych płazów, wykorzystywano dużą liczbę ozdób charakterystycznych dla Podhala, a pod wysuniętym okapem umieszczano przyłap (werandę). To duże uproszczenie, ale chodzi tylko o ogólne nakreślenie stylu.

Projekty te szybko się przyjęły i nawet po śmierci Witkiewicza powstało całe mnóstwo domów zainspirowanych jego stylem, choćby Obrochtówka przy ul. Kraszewskiego 10a, w której znajduje się tradycyjna karczma, kilka lat temu zrewolucjonizowana przez Magdę Gessler.

SZPETOTA DZIERŻY PRYM

Witkiewiczowską rewolucję przyhamowała I wojną światową, a po niej nastał chaos. W okresie międzywojennym do Zakopanego waliły tłumy arystokratów, artystów, literatów, malarzy, muzyków i wszelakiej maści turystów i wariatów. 😉 Niektórzy z nich góralską spuściznę mieli w głębokim poważaniu i budowali dla siebie domy, ulegając podszeptom nowomodnych architektów. Powstało wtedy wiele eklektycznych budynków nie przystających ani do zabytkowych chałup ani witkiewiczowskich willi. Jeszcze więcej badziewia było w planach (jak choćby zabudowanie Równi Krupowej blokami), ale Wielka Wojna zdusiła je w zarodku.

Czasy II wojny światowej okazały się dla Zakopanego łaskawe. Jako że osada znajdowała się na zadupiu, to w większym stopniu nie zawracano sobie nią głowy. Co prawda Niemcy spalili żydowskie domy i synagogę oraz poczynili pewne inwestycje, głównie drogowe, ale resztę względnie olali.

Najgorsze spustoszenie wywołały lata głębokiej komuny. Jak wyglądają betonowe, klockowate wielopiętrowce z lat 60 i 70-tych każdy wie, jednak chyba nigdzie nie rażą tak w oczy, jak na Podhalu – w sielskiej krainie drewnianej zabudowy! Co gorsza, ogromne i paskudne potworki powstały w najlepszych lokalizacjach miasta i miejscach szczególnie atrakcyjnych widokowo. Kto spacerował po Zakopanem, ten bez trudu wyłowił „perełki” z otoczenia. Dobrze, że nikomu nie przyszło wtedy do głowy, żeby wyburzyć kilka drewnianych chałup na Kościeliskiej  na rzecz nowego „cudnego” domu wczasowego dla masy robotniczej!

KOCIOŁEK ROZMAITOŚCI

A jak jest teraz? Niestety Zakopane nie idzie w ślady tradycji. Dla ogromnych mas turystów buduje się ( i wtyka gdzie popadnie) nowoczesne apartamentowce. Liczy się ekonomia, opłacalność inwestycji, maksymalna ilość pokoi do wynajęcia na ciasnej działce, no więc deweloperzy stawiają współczesne wielopiętrowce na potęgę. Co prawda, lepsze to niż komunistyczne bloki, ale jednak te budynki nic nie wyróżnia od tych znajdujących się na warszawskich osiedlach, a pamiętajmy, że Zakopane wabi kulturą, tradycją i unikatowym stylem. Jeszcze.

Zakopane dobija się też na inny sposób. Otóż powstają budynki niby na pierwszy rzut oka nawiązujące do stylu zakopiańskiego, ale w rzeczywistości reprezentujące tak dziwaczną mieszankę stylów, że Witkiewicz to się chyba w grobie przewraca… Nic się nie poradzi, jeśli taką maszkarę stawia osoba prywatna na swojej działce, można mieć tylko nadzieję, że ogrodzi dom wysokim płotem, ale gdy ktoś próbuje przepchnąć projekt w iście gargamelowskim stylu w centrum miasta, to winien być przegoniony, tudzież sprowadzony na drogę dobrego stylu. Otóż nie! Władze miasta pozwalają na urzeczywistnianie szaleńczych, a może wręcz szatańskich planów!

Niestety sami górale odchodzą od drewna i najczęściej stawiają domy murowane. Z jednej strony nie ma co się dziwić – chcą mieć trwałe, solidne domostwa, z drugiej strony – szalenie żal. Na szczęście są też tacy, co wznoszą piękne drewniane domy, wzorowane na witkiewiczowskich projektach, co widać na obrzeżach miasta i w rejonie Kościeliska.

Mając podstawową wiedzę, jak Zakopane zmieniało się z biegiem lat po wpływem mód wszelakich i pod ręką ludzi różnorakich, rzućcie okiem na obrazek raz jeszcze, ale tym razem przyjrzyjcie się dokładniej. Koktajl architektoniczny jest wybuchowy, pod tym względem nie różni się tak bardzo od innych miast w Polsce, ale zobaczcie czym jest doprawiony! Widzicie? No raczej… Nie da się tego przegapić…

NEONOWE WRZASKI, HELLO KITTY ORAZ ZAKOPIAŃSKIE DINOZAURY

Wiele przypraw doszczętnie partaczy i tak źle skomponowany zakopiański koktajl. Na pierwszy ogień weźmy neonowe banery, plakaty, billboardy i wyskakujące z każdego kąta reklamy. Toż to prawdziwa zakała Zakopanego, która skutecznie zakrywa stylowe, drewniane zabudowania. Ba! Te wielgachne płachty reklamowe skutecznie zasłaniają same Tatry! A to już niewybaczalne! Wystarczy wjechać do miasta zakopianką, by pojąć ogrom problemu.

Centrum wcale nie jest lepsze, pstrokate reklamy atakują zewsząd, niczym harpie wbijają w nas swoje szpony, usiłując na chama wpajać treści. Reklamodawcy na serio myślą, że ta nawałnica niewybrednie podanych informacji zachęci Kowalskiego do skorzystania z ich usług? Ja się bynajmniej nie czuję pozyskana. Pod obstrzałem tysiąca napisów czuję się przytłoczona i zniesmaczona. Nie oszukujmy się, taki ogrom reklam odstrasza, rujnuje nasze błędniki, przyprawia o zawroty głowy i zwyczajnie oszpeca miasto!

Yyyyyyyyyhhhhhh! Tym głębokim westchnięciem przypieprzę kolejną zaprawę do naszego koktajlu. Krupówki. To takie miejsce w Zakopanem, do którego trafi każdy, bez znaczenia, czy umyślnie, czy przypadkiem. Tak, Krupówki widział każdy i niestety wielu bierze udział w zbrodniczym procederze, który się tam rozgrywa. A tam się dzieje zgroza!

Już kwestię samej zabudowy zostawię, po wcześniejszym wywodzie orientujecie się jak powinna się prezentować, a jak jest w rzeczywistości. Co innego przyprawia mnie o donośne zgrzytanie zębów, mianowicie fakt, iż Krupówki stały się jarmarkiem, ale w tym najbardziej kiczowatym, odpustowym i obciachowym wydaniu. Tandeta wybija się na pierwszy plan. Dziadowskie „atrakcje” królują. Dlaczego od wielu lat pozwala się na Myszki Miki tańcujące w takt głośnego disco? Dlaczego tuż obok karczmy  stoi świecący (jak psu jajca na wiosnę) automat do gier? Dlaczego wpuszcza się cały zwierzyniec pluszaków naciągających na wspólne zdjęcie za „co łaska”? Eh, gdyby ci przebierańcy związani byli w jakiś sposób z regionem. Ok,  po Krupówkach krąży niedźwiedź, świstak, nawet Janosik, ale jak przypiąć do tego Shreka, Angry Ptaka, Czesia, Kubusia Puchatka czy Hello Kitty? Zwyczajowo takie atrakcje uskutecznia się w wesołych miasteczkach, natomiast w Zakopanem zainstalowano je w centrum. Na stałe. Ja rozumiem, że Zakopane jest miejscowością turystyczną, a turyści lubią się zabawić (nie zawsze na poziomie) i wydać kasę na pierdoły, choćby dla wakacyjnego kaprysu, ale doprawdy jakieś granice jakości należałoby ustanowić. Póki co samowolka trwa w najlepsze, a obciach goni obciach. Że też jeszcze Śpiący Rycerz nie runął ze wstydu…

Nie lepsze związki z Podhalem od Hello Kitty wykazują pamiątki. Stragany uginają się od produktów tylko stylizowanych na regionalne, a tak naprawdę są hurtowo sprowadzane z Chin. Ok, sprzedawcy chcą zarobić, turyści nie chcą przepłacać, taki biznes. No ale, niektórym świstaki, ciupagi, wełniane skarpety, oscypki, drewniane puzderka, pluszowe owce czy kubki z napisem Zakopane nie wystarczają. Nie. Polacy przyjeżdżają do Zakopanego i z powodzeniem kupują pseudoafrykańskie rzeźby, egipskie papirusy, szczekające pieski, plastikowe karabiny, fretki goniące świecące piłki, a nawet czeskiego Krecika! A ja głupia myślałam, że pamiątka z wakacji ma ściśle wiązać się z danym miejscem, by potem przypominać miłe chwile spędzone na wyjeździe. Jeśli komuś szczekający różowy piesek kojarzy się z Morskim Okiem, to spoko, z wariatami dyskutować nie będę. 😉

Tego całego grajdołku z tandetnymi atrakcjami nie można złożyć wyłącznie na sumienia miejscowych. Otóż prawda jest bardziej bolesna: jest popyt, jest podaż. Życzyłabym sobie, żeby na Podhale przyjeżdżali ludzie zafiksowani na punkcie Tatr i lokalnej kultury, skorzy do poznania prawdziwego oblicza i unikalnego bogactwa regionu. Tiaaaa… Większość zadowala się Góralburgerem, cymbergajem, zdjęciem z Hello Kitty i plastikową pamiątką „Made In China”. Przykre to, ale skoro popyt na przaśność jest, to niech sobie będzie na uboczu. Powinna istnieć jakaś regulacja spychająca cały ten burdel w jedno miejsce (choćby na bazar pod Gubałówką), uwalniając centrum, które przecież powinno stanowić wizytówkę miasta. Miasta, które niegdyś miało duszę…

URODA ZAKOPANEGO

Na zadane w tytule pytanie nie mogę odpowiedzieć twierdząco, choć bardzo bym chciała. Nie wiem, może mam coś nie po kolei w głowie, ale zawsze wyobrażałam sobie Zakopane jako przedsionek Tatr i siedlisko góralszczyzny, miejsce przepełnione charakterem, niekwestionowanym urokiem i mogące konkurować z Tatrami o zainteresowanie turystów. Im dłużej patrzę na ten obrazek, tym bardziej dostrzegam jaką karykaturą stało się Zakopane. Bańka mydlana pełna romantycznych wyobrażeń pękła, ukazując w zamian brudne bebechy.

Mimo wszystko Zakopane lubię, mam do niego ogromny sentyment, może dlatego, że staram się patrzeć na nie przez XIX-wieczne okulary. Usiłuję omijać wzrokiem szkaradne budynki, a wyłapywać rasowe podhalańskie perełki, które przecież rozsiewają urok na kilometry!  Zakopane naprawdę przepełnione jest wyjątkowymi zabytkami i ma do zaoferowania mnóstwo wspaniałych atrakcji, jednak by je dostrzec, trzeba najpierw przekopać się przez maź tandety, która zalała to miasto.

Jest nadzieja na odświeżenie wizerunku! Od wielu miesięcy trwają prace nad projektem utworzenia Parku Kulturowego (obszaru szczególnej ochrony), który ma oczyścić miasto z pstrokatych reklam i okiełznać chaos przestrzenny. Ja trzymam kciuki i liczę, że radni Zakopanego w końcu się dogadają, bo w obecnym stanie zyskuje branża reklamowa i pewnie kilku przedsiębiorców,  miasto traci i nie zachęca do ponownych odwiedzin.

W tej chwili Zakopane leży i kwiczy o pomstę do nieba, z nadzieją, iż ktoś ten niemy wrzask w końcu potraktuje serio. Może w XXI wieku pojawi się godny następca Witkiewicza, który zastanie Zakopane murowane, a zostawi drewniane? 

Madzia

Wieczna Tułaczka

 

***

 

Na fejsie też się dzieje:

Facebook    Instagram